بررسی زبان حماسی در حماسه های دینی تا منظومه ی حمله ی حیدری

چکیده: در پژوهش های ادبی سال های اخیر در حوزه زبان شناسی ادبیّات، بررسی زبان در ژانرهای ادبی(genres literary) کمتر مورد توجّه قرار گرفته است. از انواع ادبی مانند حماسه، غنا و درام(drama) و ویژگی های آنها بسیار سخن به میان آمده است، امّا از اینکه بین این انواع و زبان چه رابطه ای وجود دارد و این انواع چگونه در زبان متجلّی می شوند، کمتر سخن گفته اند. برای مثال اغلب پژوهشگران در مورد زبان در حماسه، گفته اند زبان حماسی، زبانی فاخر و جزیل است، امّا اینکه چه عواملی موجب فخامت و جزالت در زبان می شود و زبان حماسی چه ویژگی هایی دارد و آنگاه این زبان در گذر زمان و با توجه به گسترش دامنه حماسه سرایی در شاخه های مختلف (ملی، تاریخی و دینی) چه تغییراتی کرده است؛ موضوعاتی هستند که به صورت جامع و اخص بدان ها پرداخته نشده است. به همین دلیل در این پایان نامه، ابتدا با تکیه بر زبان حماسی معیار؛ یعنی شاهنامه فردوسی، الگو و طرحی برای بررسی زبان حماسی در آثار حماسی منظوم تنظیم شده است، الگویی که در آن عوامل آفریننده زبان حماسی در پنج سطح آوایی و موسیقایی، واژگانی و نحوی، بلاغی و ادبی، محتوایی و نگرشی، ساختاری معرفی شده اند و برای هر کدام از آن عوامل، شواهدی از شاهنامه فردوسی ارائه شده است. آنگاه، بر اساس همین الگو، زبان حماسی در دو منظومه حمله حیدری باذل مشهدی(سروده قبل از 1123ه.ق) و خاوران نامه ابن حسام خوسفی(سروده 830ه.ق) مورد بررسی قرار گرفته است، به این منظور که هم مشخص شود که زبان حماسی چه ویژگی هایی دارد و هم اینکه این زبان در حماسه های پس از فردوسی، از جمله در حماسه های دینی، چه تغییراتی کرده است. چنانکه در این پایان نامه و به طور کلّی مشخص شده است که زبان حماسی در این دو منظومه حماسی، متأثّر از عوامل مربوط به سبک دوره، سبک شخصی و نوع حماسه ها با نوسان همراه است. زبان حماسی در حمله حیدری بنا به دلایلی همچون عدم تسلط شاعر بر زبان و دقایق آن، نداشتن ذهن خلاق و فرهیخته، وفاداری کامل به متن مأخذ، عامیانگی و ابتذالِ ناشی از سبک دوره، از سلامت کامل برخوردار نیست و در بسیاری از مواضع، زبان شاعر به آمیزه ای از زبان حماسی و غنائی یا زبان ادبی و عامیانه تبدیل شده است و این آشفتگی در برخی از سطوح زبان ادبی مانند موسیقی کناری، واژگان، ترکیبات، نحو کلام و صور خیال محسوس تر است. در خاوران نامه نیز با وجود استعداد والای ابن حسام در شاعری، مسائل مربوط به سبک دوره، محتوای غیرواقعی و توصیفات طولانی و بعضاً غنایی سبب شده است که زبان حماسی در این منظومه نیز با افت وخیز همراه باشد و این نوسان در بخش های آغازین داستان ها( توصیفات مقدماتی) و صور خیال ملموس تر است. البته، محتوای غیرواقعی نیز بر کار ابن حسام اثر گذاشته است و این اثر را با وجود زبان حماسی قوی، از چشم مخاطب افکنده است. شایان ذکر است که در این پژوهش علاوه بر موارد یادشده، مطالبی نیز درباره حماسه، ویژگی های آن، انواع حماسه، سیر حماسه سرایی ملی و دینی در ادب فارسی آمده است و فهرستی از یکصد اثر حماسی دینی با معرفی منابع لازم برای تحقیق و پژوهش ارائه گردیده است.